مسابقه نهج البلاغه

این خطبه از فصیح ترین سخنان حضرت امیر علیه السلام است و در آن مردم را اندرز می دهد و از گمراهی به سوی هدایت می برد و گفته می‌شود ” این خطبه را بعد از جنگ جمل و کشته شدن طلحه و زبیر ایراد فرمودند” و ناظر به پیامدهای این جنگ و درسهای عبرتی است که مسلمانان می‌بایست بیاموزند، میباشد.
✅محورهای اصلی خطبه را در سه قسمت میتوان خلاصه کرد:
۱-تصریح به این واقعیت که مردم در طلمات و تاریکی‌ها به وسیله اهل بیت پیامبر (ص) هدایت شدند و به مقامات عالی و اوج ترقی رسیدند و به همین دلیل باید آماده باشند تا نصایح و اندرز های آنها را به گوش جان بشنوند.
۲-اشاره به این که من پیش بینی پیمان شکنی ها را می کردم، ولی نمی خواستم پرده ها را کنار بزنم.(از سوی امام)
۳- اشاره به این نکته که امروز جای پرده پوشی نیست، واقعیت ها را باید گفت و گرنه بیم این می رود که توده مردم گمراه شوند و اگر من ترسی داشته باشم از همین جهت است نه از ناحیه خودم.
✅چشم و گوش خود را باز کنید
امام علیه السلام در آغاز این خطبه به نعمات فراوانی که در سایه اسلام نصیب مسلمان مخصوصا در آغاز اسلام شد، اشاره کرده اند و اینگونه میفرمایند:
بنا اهتدیتم فی الظلماء و تسنمتم ذروه العلیاء، و بنا افجرتم عن السرار
و در جمله اول این عبارت امام علیه السلام بع شرایط زمان جاهلیت که تاریکی جهل و فساد و جنایت همه جا را فرا گرفته بود اشاره میفرمایند که در پرتو وجود پیامبر اکرم (ص)، مردم صراط مستقیم را پیدا کردند و با سرعت یه سوی مقصد حرکت کردند اشاره می‌نمایند.
در جمله دوم، ترقّی و تکامل را به شتری تشبیه می کنند که دارای کوهان ‌است و میفرمایند: شما در بالای آن کوهان قرار گرفته اید و اشاره به اوج ترقّی و پیشرفتی که در پرتو اسلام نصیب مسلمین شده بود و همه مورّخان شرق و غرب به آن اعتراف و اذعان دارند، می‌نمایند.
در جمله سوم، وضع جامعه جاهلی را به شبهای تاریک ماه و محاق (شبهایی که ماه مطلقا در آسمان رویت نمیشود)، تشبیه کرده اند و میفرمایند؛ به وسیله پیامبر و خاندان ایشان پرده های تاریکی شکافته شد و داخل در فجر و صبح سعادت شدید.

در این قسمت به نکاتی پیرامون کلام امام در باب پیش بینی پیمان شکنی قائمین جنگل جمل و نشانه فریب خوردگان میپردازیم؛
من همواره منتظر عواقب پیمان شکنی شما بودم و نشانه فریب خوردگان را در شما می دیدم
✅طلحه و زبیر
۱-به هنگام بیعت زبیر با حضرت ، ایشان به زبیر فرمودند، من از این بیم دارم که تو پیمان خود را بشکنی و با این بیعت مخالفت کنی ،عرض کرد بیم نداشته باش چنین چیزی تا ابد از من سر نمی‌زند.
امام (ع) فرمودند: خداوند گواه و شاهد من بر این موضوع باشد.

۲-چند روز پس از بیعت، طلحه و زبیر خدمت حضرت امیر علیه السلام آمدند و عرض کردند : تو میدانی در زمان حکومت “عثمان” چه اندازه به ما جفا شد! و میدانی که او همواره طرفدار بنی امیّه بود اکنون که خداوند خلافت را به تو سپرده است، بعضی از این فرمانداری‌ها را در اختیار ما بگذار!
امام علیه السلام فرمودند: به قسمت الهی راضی باشید تا من در این باره فکر کنم و بدانید من کسی را در این امانت شریک نمی کنم مگر اینکه از دیانت و امانت او راضی و مطمئن باشم و… .
۳- در روایت آمده است مدتی بعد از بیعت، آنان مجدد نزد حضرت امیر علیه السلام آمدند و برای عمره رفتن از حضرت اجازه خواستند. امام علیه السلام که آثار نفاق و پیمان شکنی را در آنان می دیدند، بار دیگر از آنها پیمان وفاداری و بیعت گرفتند، ولی همان گونه که می‌دانیم به پیمان خود وفا نکردند و آتش جنگ جمل را برافروختند که در آن بیش از ده هزار نفر از مسلمین سوختند و بی شک گروه زیاد دیگری در این توطئه سهیم بودند و با این که بیعت کرده بودند، و با اینکه بیعت کرده بودند در صدد پیمان شکنی بر آمدند و مخاطب حضرت در این خطبه همین گروه هستند.
۴-عجیب تر آن است که ابن ابی الحدید در جلد یک صفحه ۲۳۰ و ۲۳۱ نقل میکند، هنگامیکه نامه علی علیه‌السلام به معاویه رسید، که مردم همگی با من بیعت کرده اند و تو هم برای من بیعت بگیر و بزرگان اهل شام را نزد من بفرست؛ معاویه (سخت دستپاچه شد)، نامه ای به “زبیر” نوشت و او را به عنوان امیرالمومنین خطاب کرد و گفت از تمام مردم “شام” برای تو بیعت گرفتم، با سرعت به سوى “کوفه و بصره” برو و این دو شهر را تسخیر کن که بعد از تسخیر این دو، هیچ مشکلی وجود ندارد، و بعد از تو برای “طلحه” بیعت گرفتم، بروید و مردم را به عنوان خونخواهی “عثمان” بشورانید.
✅تعارض ادعای طلحه و زبیر و رفاقت پشت پرده آنان با بنی امیه خود محل بحث های بسیاری پیرامون استراتژی صاحب نفوذان باقی مانده از سنت های خلیفه دوم، در حکومت داری است و خود مجال دیگری می‌طلبد.

حضرت در ادامه جمله ای را خطاب به همان گروه میفرمایند که این دو جمله در کنار هم پاسخ بسیاری از سوالات دل های غبار گرفته و ذهن های آشوب شده در فضای مسموم رسانه ای از همان زمان تا به امروز میباشد و ما در ادامه به بیان آن جمله و نکات پیرامون آن میپردازیم.
✅ حضرت در ادامه میفرمایند: حتی سَتَرَنی عنکم جِلبابُ الدّینِ، و بصَّرَنیکُم صدقُ النِّیَّه
ترجمه: ولی به خاطر استتار شما در لباس دین بود که از شما چشم پوشیدم (و راز شما را افشا نکردم) در حالی که صفای دل، مرا از درون شما آگاهی می داد (و از توطئه ها و نیرنگهای شما به لطف الهی آگاه بودم)
در حقیقت این دو جمله حضرت پاسخ به دو سوال متعدد می باشد:
۱- اگر امام انتظار پیمان شکنی آنها را داشت و نشانه هایش را در آنها می دید چرا این مطلب را آشکار نفرمود؟
۲- این آگاهی بر درون و باطن آنها از کجا پیدا شد؟

امام علیه السلام در پاسخ به سوال اول میفرمایند: استتار در پرده دین بود که ایجاب می کرد این راز مکتوم بماند
و در پاسخ به سوال دوم می فرمایند: صفای دل، مرا آگاه ساخت

✅امام علیه السلام در پایان این سخن میفرمایند: من در کنار جاده های گمراه کننده ایستادم تا شما را به طریق حق رهنمون شوم؛ در آن هنگام که گرد هم جمع می شدید و راهنمایی نداشتید و تشنه رهبر شایسته ای بودید و برای پیدا کردن این آب حیات، تلاش می کردید و جایی نمی رسیدید.
در حقیقت حضرت آنان را متوجه به احوالشان درعصر خلیفه سوم بخصوص سال‌های آخر عمر او یادآور می‌شوند و گوشزد می‌نمایند به یاری آنها رفتند و به صراط مستقیم هدایتشان کردند. همچنین به آنها توجه می‌دهد که اگر در آن دوران تاریک و طوفانی من نبودم چه مشکلات و گرفتاری‌های عظیم دینی و دنیوی دامانتان را می گرفت.
*وضع و حال ما در دوران غیبت کبری نیز چنین است و پیوسته امام زمان علیه السلام در حال رهانیدن ما از دالان های ظلمات دنیوی و اخروی است، مادامی که ما در پی دریافت هدایت باشیم و خود را به عمداز مسیر هدایت خارج ننماییم.
✅نکته های مستتر در این جملات امام علیهالسلام:
۱- دید باطن یا همان صفای دل و صدق نیت که از اسباب بصیرت و روشن بینی معرفی شد:
این حقیقت بسیار مهم که مؤمنان پاکدل، مسائلی را می بینند که از دیگران پنهان است و در قرآن مجید در سورا انفال آیه ۲۹ نیز به آن اشاره شده، دارای یک شرط است و آن تقوا پیشه کردن است. (اگر تقوا پیشه کنید خداوند وسیلهشناخت حق از باطل را برای شما قرار میدهد). به عبارت دیگر به وسیله نور تقواست که انسان های مومن و متقی میتوانند، حق و باطل را در پنهان ترین چهره های مستتر شده نیز بشناسند.
در حدیث معروفی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده، میخوانیم: “اتقوا فراسه المؤمن فاِنَّهُ یَنظُرُ بِنورِ الله ؛ از هوشیاری مومن بپر هیزید که او به کمک نور خدا می بیند.
در حدیث دیگری از امان رضا علیه السلام می خوانیم: هیچ مومنی نیست مگر این که هوشیاری خاصّی دارد که با نور الهی به اندازه ایمان و مقدار بصیرت و علم خود می بیند و خداوند برای امامان اهل بیت علیهم السلام، آنچه را به همه مؤمنان داده قرار داده و در همین زمینه در کتابش فرموده: “در این نشانه هایی است برای هوشیاران” و…
نکته حائز اهمیت این است که امام رضا علیه السلام این سخنان را در پاسخ به سوال فردی فرمودند که پرسیده بود، چگونه شما از قلوب مردم آگاه می شوید و خبر می دهید؟
و در پایان به حدیث دیگری از رسول اکرم در این باب اشاره می‌کنیم تا بدانیم رسیدن به این مقام جز با راه تقوا و امساک از گناه و نفسانیات محقق نمی‌شود، و آن کلام گهربار که در اصول کافی جلد ۲، صفحه ۲۴۹، حدیث ۳ در باب ان المؤمن صنفان آمده، عبارتست از: اگر شیاطین دلهای فرزندان آدم را احاطه نکنند می توانند به عالم ملکوت (و باطن این جهان) نظر بیفکنند.

✅پرده پوشی بر عیوب مردم
غالب افراد دارای عیوب پنهانی هستند و گاه انسان از طریق عادی یا از طریق فراست و ایمانی از آن آگاه می شوند.
وظیفه هرکس، مخصوصا رهبران جامعه، این است تا آنجا که خطری برای اجتماع به وجود نیاید در عیب پوشی بکوشند و پرده دری نکنند؛ چرا که پرده دری ها از یک سو احترام شخصیت افراد را در هم می شکند و از سوی دیگر، آنها را در ارتکاب گناه جسور می کند.
زیرا در پرده بودن عیب همواره سبب احتیاط افراد می‌شود. اما اگر کار به رسوایی کشید دیگر کسی ملاحظه نمی کند و از همه اینها گذشته پرده دری باعث اشاعه فحشا در جامعه و آلوده شدن دیگران به گناه می گردد.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام که در اصول کافی جلد ۲، صفحه ۲۰۰، حدیث ۵،می خوانیم: کسی که عیب مومنی را که از آشکار شدنش بیمناک است بپوشاند، خداوند هفتاد عیب او را در دنیا و آخرت می پوشاند.
امیر المومنین علی علیه در این خطبه، اشاره پر معنایی به این دستور اسلامی نمودند و پایبندی خود را نسبت به آن آشکار ساختند و البته همانطور که در ابتدای این قسمت، اشاره کردیم این در موردی است که عیوب پنهانی سرچشمه مشکلات اجتماعی نگردد که در آنجا افشاگری یک وظیفه جهت نجات جامعه و جلوگیری از کشیده شدن جامعه در ورطه هلاکت است.
✅ قطعا می‌دانیم که این استثنا را نباید بهانه ای برای افشای اسرار و عیوب مردم قرار داد؛ بلکه باید به راستی محل روشنی برای این استثنا پیدا شود.
لذا حضرت شرایط،را به گونه در میابند که در ادامه می‌دهند من امروز حوادث عبرت انگیز تاریخ را که خاموش است و برای اهل معرفت گویاست، برای شما به سخن در می آورم تا حقایق را فاش کنم و.. ، یعنی پس از تشخیص ضرورت بیان اسرار آنها را با دو هدف عبرت و روشن شدن حقایق برای همگان جهت جلوگیری از انحراف و عدم تکرار آنها، بازگو می‌کنند.

✅ و در پایان حضرت با قاطعیت می فرمایند: آن کس که از دستورات من تخلف کند، از حق دور گشته است زیرا از زمانی که حق را به من نشان داده اند هرگز در آن تردید نکرده ام.(بنابراین آنچه می گویم حق است و هرکس تخلف کند از حق فاصله گرفته)
و در واقع توجه به این نکات و سلسله مفاهیم این خطبه بیانگر آن است که حضرت امیر علیه السلام هم به عالَم ظاهر و هم عالَم شهود و باطن راه یافته اند و دست یابی به علوم ظاهر و باطن طبق حدیث نبویِ بابُ مدینه عِلمِ، از مسیر ایشان محقق میگردد.
✅سوال دیگری که باید به آن پرداخت این است که، چرا امام علیه السلام از ماجرای این جنگ‌ نگران بودند؟
ایشان میفرمایند: نگرانی من هرگز به خاطر خودم نبود بلکه به خاطر این بود که مبادا با آمدن همسر پیامبر اکرم(ص) به میدان، و فریاد دروغین خونخواهی قتل خلیفه سوم و حضور جمعی از صحابه پیمان شکنی در لشگر دشمن، گروهی از عوام به شک و تردید بیفتتد، درست همانند نگرانی موسی به هنگام رویارویی با ساحران اتفاق بیفتند (اشاره به آیات سوره طه۶۵ تا ۶۷).

حضرت در بخش پایانی این خطبه، مردم و بازماندگان جنگ جمل را هشدار میدهند که؛
✅ امروز ما و شما در جاده حق و باطل قرار گرفته ایم(یا به عبارت دیگر بر سر دو راهی حق و باطل قرار گرفته ایم که ما به سویی می رویم و شما به سوی دیگر! ما در متن حق هستیم و متاسفانه شما در لبه پرتگاه)

۱-اگر بخواهیم حق و باطل را در یک عبارت کوتاه و روشن تفسیر کنیم باید بگوییم حق همان واقعیت الهی است و باطل پندارهای بی اساس و سرابهایی که به صورت آب نمایان می شود.
۲- به این ترتیب ذات مقدس الهی که از هر واقعیتی روشن‌تر و بارز تر است، نخستین چیزی است که شایسته نام حق است و غیر او به هر مقدار که با او ارتباط دارد حق است و به هر اندازه که از خداوند بیگانه است باطل است.
۳- خداوند متعال در قرآن کریم، سوره رعد آیه ۱۷، بیان فرموده است: حق را به آبی تشبیه می‌کند که از آسمان نازل می شود و به صورت سیلاب از دامنه کوهها جاری می شود و باطل را به کفهایی تشبیه می کند که بر اثر آلودگی آب بر آن ظاهر میشود، اما مدت زیادی طول نمی‌کشد آب وارد جلگه می شود آلودگی ته نشین می شود، کفها از بین می رود و آنچه مایه حیات و آبادانی است باقی می ماند.
* و چه زیباست که پیوستگی مطالب این خطبه در مورد حق و باطل و تشبیه زیبای قرآن را در مورد حق به کوه را به تشبیهی که حضرت در خطبه دوم بیان کردن و اهل بیت را کوههایی بلند که هیچ پرنده ای را به قله آن قدرت پرواز نیست، پیوند زنیم تا بهتر درک کنیم ادامه جملات حضرت را در بخش پایانی همین خطبه، که میفرمایند، گمراهان جمل بر امام زمان شان (حق) خروج کردند و پیمان الهی را شکستند و میان مسلمین شکاف ایجاد کردند و خونهای عظیمی ریختند.
✅حضرت در آخرین جمله میفرمایند: کسی که اطمینان به آب داشته باشد تشنه نمی شود (و تشنگی های کاذب که معمولا هنگام وحشت از فقدان آب، بر انسان چیره می شود به او دست نمی دهد‌)
این جمله اشاره به این دارد که آن کس که رهبر و راهنمای مطمئنی دارد، گرفتار شکّ و تردید و وسوسه های شیطانی و اضطراب و بی اعتمادی نمی گردد، چرا که خود را در کنار چشمه زلال معرفت احساس می‌کند و در مشکلات به او پناه می‌برد و از او فرمان و دستور می‌گیرد.
پس بر ماست که رهبر خویش را بشناسیم و به او اعتماد کنیم و با اطمینان خاطر در راه حق گام بر داریم و تزلزل و تردید و وسوسه های نفس و شیطان در امان بمانیم.
✅ لازم است در این بخش به شبهه ای که عده با تمسک به کلام حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، بیان می‌کنند و به بانوان که مرکز کنترل عاطفی و قلب تپنده مدیریت ارتباطی خانواده هستند پاسخ دهیم، چرا که آن کلام نورانی حضرت در شرایط جنگ‌جمل و با اقتضائات آن زمان بیان گردیده است و هیچ جای دیگری کلام متناظری با این مضمون از ایشان نه با سند صحیح و نه باشند مغشوش نقل نشده است.
و اما متن شبهه:
چرا حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه زنان را ناقص العقل، ناقص الایمان، ناقص الحظوظ معرفی کرده است؟
پاسخ:
۱-خطبه شماره هشتاد در نهج البلاغه، خطبه ایست که پس از فراغت از جنگ جمل بیان شده است. جنگ جمل فاجعه اى بود که به رهبرى عایشه (یکی از همسران پیامبر) به راه افتاد و هزاران نفر از مسلمانان در آن کشته شدند.
۲-تعقل زنان و بهره گیرى آنان از دریافت هاى عقلى نسبت به مردان کمتراست، همان طور که عاطفه و احساسات مردان نسبت به زنان کمتر است، براساس نظام احسن آفرینش و به مقتضاى حکمت الهى، مسئولیت بین انسان ها تقسیم و براى انجام آن مسئولیت ها امکانات، شرایط و تجهیزات متناسب با آن در اختیار افراد قرار داده شد و این شاهکار خلقت است که زنان داراى عاطفه و احساسا بیشتر باشند تا مادرى مهربان براى فرزندان باشند و بتوانند نقش تربیتى خود را به درستى ایفا کنند.
۳-بنابر دیدگاه اسلام زن و مرد هر دو در گوهر شریف انسانیت مشترک هستند. در عین حال نظام زیباى آفرینش هر یک از این دو را با ابزارهاى ویژه اى مجهز ساخته و به تناسب آن رسالت و مسئولیت خاصى نیز بر دوش هر کدام نهاده است. تجهیز هر یک از دو صنف فوق به گونه اى است که از ترکیبشان شرایط و بستر مطبوع و دلپذیرى براى ایجاد خانواده و کانونى فعال و پر مهر و صفا پدید مى آید. هر یک در کنار دیگرى مى تواند آرامش و رشد بیابد. هم چنین زمینه مناسبى براى رشد و تربیت سالم فرزندان به وجود مى آید. 
۴-درباره عقل زن و مرد گفتنى است؛ عقل بر دو گونه است:
۱_۴ عقلى که معیار کمال و قرب الهى است: «العقل ماعبد به الرحمان واکتسب به الجنان»؛ [۳] «عقل آن است که با آن خدا پرستش مى شود و بهشت ها به وسیله آن به دست آید». این عقل همان «عقال» و زانوبند هواها و امیال نفسانى است.
۲_۴ عقل حسابگر، ابزارى و اینتسترومنتال (Instrumental Reason) که کاربرد آن بیشتر در تنظیم معاش و سیاسات است. در این زمینه هر چند به طور معمول مرد از زن پیشى مى گیرد؛ ولى این معیار کمال نیست و چنان که گفته شد نوعى تقسیم کار طبیعى و تکوینى است و در مقابل آن زن نیز از مهر و عاطفه افزون ترى برخوردار است. از توضیح یاد شده روشن مى شود که تعبیر امیرمؤمنان علیه السلام تحقیر کننده زن و برترى ارزشى مرد بر زن نیست؛ بلکه هشدار به کسانى است که در هر مسئله اى انتظار حرکتى مردگونه از زنان دارند.
۵-از عبارت نواقص الایمان، کامل واضح می شود که منظور حضرت، همه زنان نیست، چرا که زنان بسیاری از جهات ایمانی، از مردان برتر اند؛ از جمله حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا سلام الله علیها که برتری ایشان بر مردان مسلمان، شکی نیست؛ تا آنجا که پیامبر اکرم در منزلت ایشان، خطاب به سلمان فارسی می فرماید: «یا سلمان انّ ابنتی لفی الخیل السوابق»؛ای سلمان! دخترم فاطمه در زمره سبقت گیرندگان است.
۶- زبان شناسی عرب است که از منظر نیز اگر به آن بپردازیم علاوه بر اینکه از ریشه ادبی کلام چنین معنایی برداشت نمی‌شود بلکه مخاطب رو در حیطه وسیع تری از جنس زن شامل گردد.
در پایان خواهشمندم با افزایش دید عملی و یافتن ارتباط منطقی و صحیح کلام اهل بیت علیهم سلام به نگات اخلاقی ارزنده مستتر در آموزه هایشان برسیم و در این راه از تفاسیر و کتب ارزشمند و استادید برجسته همواره بهره مند گردیم.